ÂŞIK KÂTİBİ

Âşık Kâtibi 1863 yılında Tokat’a bağlı Zile’nin Çakırçalı Köyünde doğdu. Asıl adı Ali’dir. Baba İsmail Malatya’nın Akçadağ İlçesine bağlı bir köyde ikamet etmekte iken göç etmek zorunda bırakılmıştır. Baba her şeye rağmen, her şeylerini o köyde bırakarak iki çocukları ile birlikte Zile’nin Çakırçalı Köyüne gelip yerleşir. İsmail’i çocukları ile birlikte göç etmeye zorlayan neden, günümüzde de olduğu gibi o dönemde Sünni Osmanlı hükümetinin ve Sünni toplumunun Alevi toplumu üzerindeki baskısı ve zulmüdür. İsmail’in babası o çevrede yaşayan Sünni köylüler tarafından öldürülmüştür.

Adından da anlaşılacağı gibi Çakırçalı Köyü tepenin üzerine kurulmuş taşı kayası oldukça fazla olan bir köydür. Güzelbeyli kasabasından bakıldığında (eski adı Silis) iki tepe arasına sıkışmış küçük bir köy. Köyün önceki hali ormanlık içerisinde, kerpiç yapılı derme çatma toprak damlı evlerden oluşmakta idi. Günümüzde ise bazı evler iki katlı betondan yapılmış, çatıları kiremitli, daha derli toplu gözükmektedir.

İsmail Malatya’da ikamet ettiğinde maddi durumu çok iyidir. Çakırçalı Köyüne gelirken de yüklü miktarda para ile geldiği köyün büyükleri tarafından anlatılmaktadır. Köye yerleştiğinde köyde kendilerinden önce oturanların olduğu bilinmektedir. İsmail zamanla yanında getirdiği parayla köyün arazisinin yarısına yakınını satın alır. Malatya’da olduğu gibi artık burada da durumu çok iyidir. Çevresindeki köylerin hepside Alevi köyleridir. Bundan böyle İsmail hem köyünde hemde çevresinde sözü geçen ve sevilen birisi durumundadır.

Ali bu köydeki kerpiç yapılı toprak damlı bir evde doğar. Sekiz on yaşlarına kadar köyde annesi ve babasının gözetiminde yaşar. Ali yaklaşık on yaşlarındadır. Babası onu okuması için Zile ilçesinde bir akrabasının yanına gönderir. Ali bu akrabanın yanında Ulu Medrese’de on dört yıl medrese eğitimi alır. Osmanlıcayı, Farsçayı ve Arapçayı çok iyi öğrenir. Ali büyümüş yaklaşık yirmi beş yaşlarında genç bir delikanlıdır. Babasının evinde on iki perdeli bir de bağlaması vardır. Onu bağlama merakı sarar. Babasının da onca gayretlerine rağmen her ne hikmetse bir türlü bağlama çalmakta başarılı olamaz. İnatçılık yönü de olduğu için bir türlü bağlamadan da vaz geçmez.

Ali yirmi beş yaşlarında Zile’den bir kızla nişanlanıp evlenir. Bu evlilikten Murtaza ve Haydar isimli iki erkek çocuğu olur.

Ali’nin oğlu Murtaza, babasının işi ile ilgili bir anısında “Bir gün evimize atlı, iki kişi geldiler. O zamanı cok iyi hatırlıyorum. Önceleri babamda annemde korktular. Daha sonraları babam o gelen atlıların devletin adamları olduklarını, kendisini bir konu ile ilgili Zile’den istediklerini, korkmamamız gerektiğini, en geç iki üç gün içerisinde gelebileceğini söyledi. Buna rağmen bizler babam gelene kadar korkudan tir tir titredik” diye anlatır. Bu görüşmeler sonucu Ali bir süre nahiye müdürlüğü yapar. Hangi nahiyenin müdürlüğünü yaptığı konusunda bilgi sahibi olmadığımız için görev yaptığı yeri belirtemedik.

Oğlu Murtaza bir anısında“Ben ve kardeşim yaklaşık dört beş yaşlarında idik. Köyden ayrıldığımızda annemde biz de sık sık ağlardık. O dönemlerde bu kadar eğitimli insanlar görmek mümkün değildi. Anladığım kadarıyla babam da bu görevi isteyerek yapmıyordu. Bir bakıma zorla yaptırtıyorlardı. Çünkü babamın durumu çok iyi idi. Devletten alacağı paraya ihtiyacı yoktu. Çevreden ve köyden ayrı kalmamız hem annemi babamı, hemde bizleri üzüyordu. Nasıl olduğunu bilmiyorum amma, babam hiç birimizin de onaylamadığı bu görevi bıraktı” diye anlatır.

Baba İsmail’in vefatı ile Ali’nin ailevi sorumlulukları daha da artmıştır. Ali yaklaşık otuz beş kırk yaşlarındadır. Hâlâ bağlama çalmasını öğrenememiştir. Ali bir gece rüyasında bağlama çalmaya çalışırken, karşısına yaşlı, aksakallı, elinde asası nur yüzlü birisi çıkar. Bu yaşlı, nur yüzlü kişi Ali’ye “Sen ne yapmaya çalışıyorsun” diye sorar. Ali ise cevap olarak “Yıllardır bağlama çalmayı öğrenmeye çalışıyorum ama bir türlü çalmasını öğrenemedim” der. Bunun üzerine yaşlı ihtiyar elindeki kadehi uzatarak “Korkma al bu doluyu iç, bundan böyle hem çalacak hem de söyleyeceksin” der ve kaybolur. Ali korku ile uyanır. Bir süre uyuyamaz.

Mevsimlerden kış mevsimidir. Köyde cem ibadetini yürütmek için gelmiş olan dedeye niyazını yaptıktan sonra bir köşeye oturur. Ali düşüncelidir. Onun düşünceli halini gören dede “Neyin var? Niçin bu kadar dalgınsın?” diye sorar. Dedenin bu sorusu üzerine Ali, dede ve yanında bulunan köyün büyüklerine gördüğü rüyayı anlatır. Dede ile köyün büyükleri gelecekte kendisinin iyi bir ozan olacağı müjdesini verirler.

Kısa bir süre sonra Ali hem saz çalmasını öğrenir, hemde irticalen söylemeğe başlar. Bunun üzerine köyde bulunan dede Ali’ye sana bir isim bulmamız gerekir der. Bundan böyle deyiş ve duazlarında “KÂTİBİ” mahlasını kullanacaksın der. Dede Şah İbrahim ocağına mensup bilge bir kişidir. Ali yerinden kalkarak duaya durur ve böylece Kâtibi mahlasını da almış olur.

Diğer büyük halk ozanlarında olduğu gibi Kâtibi’nin de haktan dolu içtiği görülmektedir. Bütün deyiş ve duazlarında Kâtibi mahlasını kullanmıştır. Kâtibi’nin gördüğü o gizemli rüyadan sonra ilk okuduğu deyişin aşağıya ilk dörtlüğünü yazdığımız deyişin olduğunu oğlu Murtaza da teyit etmektedir. Bu deyişin tamamını Kâtibi’nin hayat hikâyesinden sonra ki deyiş ve duazlar bölümünde bulunmaktadır.

Kül etti derunum aşkın ateşi

Akıbet bu bizi yakar savuşur

Ne bilsin başına gelmeyen kişi

Seyreder kenardan bakar savuşur

Kâtibinin yazmış olduğu eserlerine bakıldığına daha çok edebiyatın ve felsefenin ağırlık kazandığı görülüyor. Bu eserlerin birçokları halkın ezberinde ve bazı sanatçıların repertuarında yer almaktadır. Bu eserlerden bazılarını da kendisinin müziklendirdiğini bilmekteyiz. Kâtibi’ nin çok iyi bağlama çaldığı söylenilmektedir. Zile ve çevresinde Hak’a yürüyen onlarca Halk ozanlarının en önde geleni, güçlü ve etkileyici bir Halk ozanı olduğu görülmektedir.

Oğlu babası Kâtibi’nin hayatı boyunca dört yüzün üzerinde eserinin olduğunu söylemektedir. Ne yazık ki yazmış olduğu bu dört yüzün üzerindeki deyiş ve duazların bulunduğu cönk Artovalı Gurap Ali adında bir kemancı tarafından geri iade edilmek üzere alındığı, ancak bir daha da geri getirilmediği oğlu Murtaza tarafından anlatılmaktadır.

Kâtibi yaşamı boyunca hiçbir rahat yüzü görmemiştir. Bir taraftan devletin baskısı bir taraftan da eşkıyanın baskısı devam etmektedir. Osmanlı’nın son dönemlerinde karınlarını doyurabilmek için kol gezen eşkıyanın yer yer köyleri basarak yiyecek ve giyecek topladıkları bilinmektedir. Bu baskınları en çok ta köyde durumları iyi olan aileler üzerinde yoğunlaştırdığı bilinmektedir. Kâtibi'nin durumunun çok iyi olduğu eşkıyalarca da bilindiği için en çok da karınlarını orada doyururlarmış.

Kâtibinin oğlu Murtaza babasının istemeyerekte olsa bunu yapmak zorunda kaldıklarını şöyle anlatıyor; “Biz o dönemler iki kardeşte buluğ çağlarında idik. Bir grup eşkıya gelir hem karınlarını doyurur, hemde diğer arkadaşlarına ne bulurlarsa yiyecek giyecek alıp götürürlerdi. Giderken de eğer bizleri devlete ihbar ederseniz kendilerinizi yok bilin diye de tehditler savururlardı. Bizler korkumuzdan devlete ihbarı değil sesimizi dahi çıkaramazdık”

Eşkıyaların o civarda en çok Kâtibi’nin evinde karınlarını doyurduğunu duyan devletin bazı yetkilileri Kâtibi’nin evine baskınlar düzenler. Kâtibi çaresizlik içerisindedir. Çünkü bir tarafta devletin baskısı vardır, diğer tarafta ise eşkıyanın baskısı. Devlet adına gelen bazı yetkili kişiler Kâtibi’yi eşkıyaya yataklık yapıyor, eşkıya besliyor diye tutuklar. Kâtibi idamla yargılanır. Kâtibi’yi tanıyan çevrede ki Sünni köylerinde hatırı sayılır, sözü dinlenir bazı kişiler Kâtibi’nin böyle bir şey yapmayacağı hususunda şahitlik yaparlar. Bu şahitlik üzerine Kâtibi idamla yargılanmaktan kurtulur.

Aradan çok zaman geçmez Kâtibi tekrar tutuklanır. Bu defada Kâtibi Kızılbaşları örgütlüyor, onları devlete karşı kışkırtıyor diye tekrar idamla yargılanır.

Hâlbuki Osmanlının son dönemlerinde halk fakir ve perişandır. İnsanlar çocuklarının karınlarını doyurabilmeleri, akşamları bir lokma ekmeği evlerine götürebilmek için her türlü eziyete katlanırlarmış.

Kâtibinin maddi durumunun iyi oluşu ister istemez durumu iyi olmayan bazı insanları da yanına çekmiştir. Akşama kadar çalışan birçok insan burda hem karınlarını doyuruyor, hemde akşam evlerine dönerken çocuklarının nafakalarını da beraberinde götürüyorlarmış. Kâtibi’nin tutukluluğu devam ederken bir yandan da evi gözetim altına alınmış. Devlet yetkililerinin Kâtibi’yi tutuklamasıyla çevresindeki insanlar Kâtibi’yi daha da sahiplenmiş, adeta ona kol kanat olmuşlardır. Gizlice Kâtibi’nin evini gözetleyen devletin yetkilileri bunun bir örgütlenme olmadığını, gelenlerin çoğunluğunun ihtiyaçtan geldikleri kanaatine vardıkları için Kâtibi’yi tekrar salıverirler.

Kâtibi’nin devletle karşı karşıya kalmasına sebep olan en büyük nedenlerden biri Kâtibi’yi çevrede çekemeyen bazı kişilerin asılsız ihbarlarından kaynaklandığı anlatılmaktadır. Kâtibi bu yüzden çok çekmiştir, kendisini çekemeyen bazı insanlardan da oldukça dertlidir.

Yıl 1930, Mevsimlerden İlkbahar. Kâtibi 67 yaşlarında hastalanır. Yakınları onu tedavi ettirmek için kasabaya götürmek isteseler de gitmek istemez. Tedavi için hastane ye gitmeyişinin nedeni yine görmüş olduğu gizemli bir rüyadan dolayıdır. Oğlu Murtaza, babası hastalandığında öldüğü güne kadar yazmış olduğu deyiş ve duazlardan sadece birisinin bir dörtlüğünü okuduğunu, o eserin aşağıda yazılı olanlar içerisinde olmadığını, hangi eser olduğunu bir türlü hatırlayamadığını söylüyor.

Hastalığa yakalanması ile vefat etmesi yaklaşık bir ay kadar sürer. Nisan veya Mayıs ayları içerisinde Hakkın rahmetine kavuşur. Kâtibi’nin ölümünden yaklaşık bir yıl sonra da torunu doğar. Babası ona Kâtibi’nin adı olan Ali (Âşık Ali KURT) ismini verir. Adını verirken de kulağına, adın gibi iyi bir ozan ve âşık ol der
Kâtibi’nin yaşamı ile ilgili hiçbir bilgi yazıya geçmiş değldir. Hakkında kendi köyünde yaşamlarını sürdürmekte olan insanların bazı dedelerin dışında, hiç bir bilgi sahibi olanla karşılaşılmaz.

Bazı sanatçı ve yazarların yeterli bilgiye sahip olmadan kulaktan dolma bilgilerle Kâtibi’ye ait olan eserlerin Güzide Ana’ya aitmiş gibi yorumlar yapmalarının ne kadar üzücü olduğunu belirtmek isterim. Bu hususta yeterli bilgi ve birikime sahip olmadan yorumlar yapan insanlara sormak gerekir. Kâtibi mahlasının Güzide Anaya ait olduğunu iddia edenler Kâtibi’yi ve Güzide Anayı ne kadar tanıyorlar?

Bugüne kadar gelmiş geçmiş ulu ozanların hepsine de ayrı ayrı bakıldığında hiç birisin de çifte mahlas kullandığı görülmemektedir. Sıdkı hariç (Pervane). Sıdkı’nın da çifte mahlas kullandığı konusunda kuşkularımın var olduğunu belirtmek isterim. Aslına bakılırsa bu konunun uzmanları Sıtkı, Pervane hususunu iyice araştırdıktan sonra kesin bir sonuca varmalıdırlar. Nasıl ki Sıtkı, Pervane konusunda benim kuşkularım varsa, bu hususta konuştuğum bazı insanlarında kuşkularını bir şekilde gidermiş olurlar. Anlaşılan ya Sıtkı’nın eserleri Pervaneye, yada Pervanenin eserlerinin Sıtkı’ya yazıldığı kuşkuları sürüp gidecektir. Çünkü Nesimi’den, Verani’den, Hatayi’den, Teslim Abdal’dan, Derviş Muhammet’ten, Kulhimmet’ten, Pirsultan’dan tutunda günümüzdeki Veysel’e, Mahsuni’ye, Akarsuya, Daimi gibi nice ozanlara bakıldığında hiç birisinde böyle çelişkili bir durumla karşı karşıya kalındığı görülmemektedir.

Bir başka dikkatleri çeken husus ta yıllar önce yaşamış olan Ulu ozanların mahlaslarının, yıllar sonra yaşayan ozanlar tarafından kendilerine aynı mahlası kullanmalarıdır. Bu gibi durumlar ise yazılı olan eserlerin hangi ozana ait olduğu konusunda çelişkiler yaratmaktadır.

Âşık Kâtibi’nin hayatı ile ilgili özgeçmişi ikinci kez kitaplaşmış olacaktır. Bu konuda Kâtibinin hayatını ve eserlerini Prof. Dr. Fuat Bozkurt yazmıştı. Kâtibi hakkında daha detaylı bilgi edinmek isteyenlerin kitap ile ilgili bilgi kısmındaki telefondan numarasını arayarak yeterli bilgiye sahip olabileceklerini belirtmek isterim. Kâtibi konusunda yanlış bilgiye sahip olanlar hem Kâtibi’yi daha yakından tanımış olacaklar, hem de Kâtibi ismi ile yazılmış olan eserlerin gerçek sahibine ait olduğu da gerçeklik kazanmış olacaktır.

HAYDAR KURT

KÂTİBİ’NİN DEYİŞ VE DUVAZLARI

Bizim cemimize kolay girilmez

Nefsine uymuşta haksızsan gelme

Bu cemde kimseye ödün verilmez

Ali yolundan yozmuşsan gelme

Ummanlar dururken dalma göllere

Yolundan ayrılıp varma çöllere

Uzaklaş fenadan düşme dillere

İftira kuyusun kazmışsan gelme

Duvara secdeyi eyleme meyil

Âdem huzurunda hürmetle eğil

Mevlana misali bin kere değil

Tövbeni bir kere bozmuşsan gelme

Kâtibi’yim derki kulak ver bana

Ben tavır koymuşum gerçekten yana

Doğruyu güzeli söylerim amma

Bu gerçek sözlere kızmışsan gelme

2

Baharda açılır gonca dühanı

Bülbülün sevdası gül sefa geldin

Ali’yi sevene bu canım kurban

Dili şeker lebim bal sefa geldin

Şahı velayetten Selman’mı geldi

Evladı Resul’den fermanmı geldi

Yoksa dost elinden dermanmı geldi

Yarama melhemin sar sefa geldin

Fey basar fark eder gülü gevheri

Arifler fark eder kışı baharı

Alana satarız türlü cevheri

Altın sarrafıdır al sefa geldin

Yasin âdemdedir bilmezmi arif

Veçhinde yazılı ihlâsı şerif

Ehli yol olana gerekmez tarif

Arifler ustası pir sefa geldin

Kâtibi der yardımcımız evliya

Şükür secde kıldık yüzü benliye

Cümle sular akar gider deryaya

Muhip deryasından göl sefa geldin

3

Gönül bir güzele meyil aldırmış

Sevmiş ayrılmanın çaresi yoktur

Derunundan Sıtkı candan yandırmış

Sabredip bir yerde durası yoktur

Bu gün dünya bu gün ahret gün bu gün

Geçti geçen günler sayılmaz o gün

Hakın ihlâs kulu o ehli yakın

Gerçeğin gönlünde karası yoktur

Yanar dertli sinem yaram yürekte

Şükrolsun Huda’ya elimiz pekte

Oncaları kalpa çıktı mehenkte

Silinmiş sikkesi turası yoktur

Alış veriş işlenirmi tuç ilen

Hak bulunmaz cedelinen lecinen

Bir Kâmilde iffet etse picinen

Ustaz meydanında sırası yoktur

Mürşide yetenler cana can katar

Cehennem narından Ali sen kurtar

Hak nizam kurmuşlar hayır şer tartar

Terazi başvurmuş darası yoktur

Bir gün olur suçlu suçsuz derilir

Halis olan bu dergâhtan sürülür

Yalancılar hayvan olmuş yayılır

Yetemez menzile süresi yoktur

Kâtibi der Şah Hüseyin’dir Pirim

Şu iki cihanda umudum varım

Şimdi ise yaralandı her yerim

Derler ki görmekte çaresi yoktur

4

Ağu içen cümle Erenler Şahı

Alnına gün doğmuş âlemler mahı

Yoluna kurbandır canım vallahi

Nurlara garg olmuş gördüm cismini

Elleri yeşildir nurdandır cismi

Atası İmamı Ali’nin nesli

Nedendir dost bizden selamın kesti

Muhabbeti hoştur duydum sesini

Evladı Resul’dür Seyit’i Sadet

Esirip coşunca kopar kıyamet

İçinde gizlidir bin bir alamet

Sırlara bürünmüş gördüm tacını

Kâtibi niyazım zikrim Pirime

Medet mürvet merhamet kıl zarıma

Canlar kurban edem Şahın yoluna

Dönmem ikrarımdan yüzseler beni