Hamza Şıh Semahı

HAMZA ŞIH SEMAHI

Eskişehir, Üçsaray köyü Hazma Şıh ocağı semahı Alevi semahları içinde ayrı bir görüntü sunar.

Üçsaray, Seyitgazi ilçesine bağlı. Tüm halkı Alevilerden oluşuyor. Köyde Hazma Şıh, Şıh Ahmet Sultan, Seyit Cemal Sultan  ve Koçu Baba ocağından Aleviley yaşıyor. Köy, Türkmen Dağları arasında yer alıyor. Toprakları içinde Elveren Tekke, Ziyaret, Ali Kıran, Okul Tekke ziyaretleri var. Buralara adaklar adanıyor, kurbanlar kesiliyor. Köy halkı, yakınlarında yer alan Aslanbeyli halkı ile kültürel-tarihsel içinde bulunuyor.

Hazma Şıh Ocağı, Doğu Ege, İç Batı Anadolu bölgelerinde etkin bir ocak. Şeyh Hazma, Ahmet Yesevi ve Hacı Bektaş gelenekli öğretinin ardılı bir Tümken kocası. Türbesi, Afyon Şuhut ilçesi Kayabek beldesinde yer alıyor. Kendi adı ile anılan bu ocağın kurucusu. Kendilerince ve çevredekilerce ocağa “Erdebilliler” de deniyor. Aralarında anlatılan söylencelere göre önce Malatya’ya gelmişler, ardından Teke yöresine göçmüşler. 16. yüzyılda Teke yöresinde Şah Kulu öncülüğünde Osmanlıya karşı ayaklanma patlıyor. Hazma Kitle arasında Erdebil ocağına bağlı Safevi yandaşları ile Osmanlı’ya bağlı Hacı Bektaş Tekkesi arasında ayrışma başlıyor. Dinsel törende dedeli/ babalı; erkanlı/ pençeli ayrımı ortaya çıkıyor. Afyonkarahisar çevresine göçen Hazma Şıh Ocağının yazgısı bu ayrışım süreci ile ilintili. Çaldıran savaşından sonra bu bölgeye kaymışlar. Sandıklı-Şuhut arasındaki Kamalı Dağlarını yaylak tutmuşlar. Halk belleğinde hala, konar-göçer günlerin anıları yaşıyor.

Hazma Şıh Ocağı, Alevi inançları dizgesinde karmaşık bir yapı sergiliyor. Ocak, üç ayrı katmandan yola giriş törenini içinde barındırıyor. İkrarlı, musahipli ve geçmeli diye anılan sanal kardeşlik törenleri ile yola katılım gerçekleşiyor. Semahları da ilginç özellikler taşıyor.

Ocağın iki temel semah uygulaması var. Bunlardan biri ikili semah. Bir er (taçlı), bir kadın /saçlı) dönüyor bu semahı. Semaha öncelikli olarak kurban sahipleri kalkıyor. Semahın devamında aşık ceme katılanlardan uygun gördüğü iki kişiyi tercüman okuyarak semaha çağırıyor. Tercüman tefle ağır bir ritimle söyleniyor:

DEYİŞ

Evvel erkanınan, evvel yolunan

Kalksın ev sahibi niyaz eylesin

Döksün günahını semah eylesin

Semah eylemeyen hakkın nesidir

Semah eyleyenler haslar hasıdır

Gel benim dertlerim İmam Hüseyin

Derdimin dermanı sensin ya Ali

Genelde semaha musahip kardeşler kalkıyor. Üzerlerinde herhangi özel bir giysi bulunmuyor. Kadınlar yöresel şalvar giyniyorlar. Er,başında şapka taşıyor. Ayaklar çıplak oluyor.

Semaha başlanmadan, semahçılar karşılıklı diz üstü duruyorlar. Bu sırada bir bacı, “Ya Muhammet, ya Ali” diyerek, baş örtüsünü musahibinin beline bağlıyor. Üç kez düğüm atarken, her düğüm atışında aynı sözleri yineliyoe. Bu kuşağa “tığbend” ya da “kemerbend” deniyor. Musahip kardeşler birbirleri ile niyazlaşıp dedeye niyaz ediyorlar.

Aşığın deyiş okuması ile semaha geçiliyor. İki kişinin döndüğü bu semahta turna kuşu sembolize ediliyor. Turna semahı türüne sokulabilecek  bir er-bacının karşılıklı döndüğü bu semahtan başka semahlar da var Hazma Şıh Ocağı Alevileri arasında. Söz gelişi yalnızca bacıların oynadı bir semah türü yaşıyor.

Hazma Şıh Ocağı, öbür Alevilerden ayrılan kimi özgün özellikler taşıyor. Bu ocakta er sazcı yanında aşık bacı geleneği var. Bacı aşiklar saz çalmıyorlar, yalnızca sesleri ile deyiş okuyorlar.

Üçsaray köyü dinsel törene kattığı sazları ile de ilginç. Kökende Alevi dinsel törenlerine üflemeli ve vurmalı sazlar girmez. Yalnız telli sazlara izin verilir. Oysa Üçsaray köyünde dinsel törende tef de kullanılabiliyor. Aşık semahçıları tef vuruşları eşliğinde semaha çağırıyor. Semah, semahçıların sağa sola bir yaprak sallanışı gibi yavaş dönüşleri ile başlıyor. Yine turna sembolize ediliyor. Birinci evrede ağırlama yapılıyor. İkinci evreyi çark dönme oluşturuyor. Bir daire biçiminde dönüşlerle semah sürüyor. Bu evrede eller birbirine vuruluyor. Her el vuruşta “Şah” diye çağrılıyor.

Üçsaray, semahlarda el ele vurulması ile de genel semah kurallarından ayrılıyor. Tüm bu konumu ile bu yöre Alevileri ayrı bir görüntü sunuyor. Başlı başına bir araştırma konusu olacak uygulamalara sahip bir bölge burası.

Semahın bitimine doğru yeniden ağırlama düzenine geçiliyor. Doğu bölgelerinde semahlar yeldirme bölümü ile bitmesini karşın, bu bölgede yeniden ağırlamaya dönülüyor. Semah, Mansur Darı ile noktalanıyor. [1]

---

[1] Filiz Kılıç: Eskişehir Üçsaray Hazma Şıh (Hazma Şeyh) Ocaklılarında Semah Ritüeli “2. Uluslararsı  Türk Kültür Evreninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni, Ankara 2007, s.1-11.